عصرانه علمی شماره ۱ (واکاوی حجیت ذاتی قطع)

[حمزه بحرانی]

تبیین کامل جواب سوال مهم و زیبای مطرح شده در نشست علمی اول:
اشکال نقضی: چگونه معذوریت برای قطع، ذاتی نباشد درحالی که اساسا خود شریعت و اعتقادات را با قطع ثابت میکنید؟!!
جواب*: در مورد امور اعتقادی و جهان بینی، دو مساله وجود دارد که نباید احکام اینها با هم اشتباه شوند: یک مساله، حول «صحت و بطلان و حقانیت» آنهاست. مساله دیگر، حول «حجیت» اعتقاد داشتن به آن هاست، به این معنا که عقل یا شرع حکم میکند که: هرشخص باید برای اعتقاداتش، قطع داشته باشد.
در مورد مساله اول، باید گفت: اساسا صحت یا بطلان یک گذاره، مشروط به حالت نفسانی شخص نیست؛ لذا به طور مثال: اگر همه انسانهای روی کره زمین هم قطع داشته باشند خدایی وجود ندارد یا رسالت، کذب است، اینها باعث نمیشود واقعا چنان شود! صحت یا بطلان گذاره، تابع واقع است که بایستی از مسیر برهانی، به آن پی برد. هر برهانی قطع میدهد اما هر قطعی برهانی نیست. بلکه ممکن است به جهت انکار یا بیماری روحی و... شخصی براهین واضح را نیز انکار کند و سوفسطایی شود، اینها ضربه ای به صحت یا بطلان گذاره نمیزنند.
در مورد مساله دوم-(که البته موضوع این حکم عقل یا شرع، مقدمات تحصیل اعتقاد است و الا خود اعتقاد بما هوهو که فعل اختیاری نیست تا موضوع تکلیف شود)- باید گفت: اولا که بنظر میرسد اینها قطع موضوعی هستند و ازمحل کلام خارج هستند که قطع طریقی است. ثانیا چه قطع موضوعی به اعتقادات، محل بحث باشد چه قطع طریقی، آن چه پیرامون شرعیات گفتیم دقیقا در اینجا نیز می آید. هر شخصی، باید سعی کند برای کشف اعتقاد درست، از راه صحیح برود، حال اگر در این زمینه کوتاهی و تقصیر داشت و از مسیری که خودش میدانست مطمئن نیست ولی رفت، و به نتیجه خطایی رسید هرچند به قطع برسد، معذور نخواهد بود، اما اگر اصلا از توجه به بررسی خود راه، غافل بود یا این که راه خود را درست میدانست و از آن راه رفت و اتفاقا به نتیجه خطایی رسید، در این صورت معذور است. در هرصورت، معذوریت برای قطع، ذاتی نیست، هرجا که عقاب، مصداق عدل باشد معذور نخواهد بود و هر جا که مصداق ظلم باشد معذور خواهد بود.(چون العدل حسن و الظلم قبیح، از اولیات و ذاتیات هستند که حتی فعل مولای حکیم نیز تابع آنهاست.)
*: عرض بنده تفصیلاتی داشت که میتوان به متن اصلی رجوع کرد برای دانستن آن. مثلا شکی در معذوریت قطع در ناحیه امور غیرمجعول شرعی مانند: اعتقادیات، لزوم ترک ضد و... نیست. قاطع به نحو موجبه کلیه، معذور نیست نه به نحو سالبه کلیه؛ کما این که ریشه این حرف در کلام مرحوم شیخ و آخوند و غیرهما نیز دیده میشود. وجه فریبنده بودن، چیز دیگری است که قبلا ذکر شده است.