تقریر فقه استاد قائینی (دام ظله) جلسه 30

بسم الله الرحمن الرحیم
جلسه 30
« الشرط الثالث: أن لا يكون القاتل أباً للمقتول، فإنّه لا يُقتَل بقتل ابنه (بلا خلاف بين الأصحاب، و تدلّ عليه عدّة نصوص: منها: صحيحة حمران عن أحدهما (عليهما السلام) «قال: لا يقاد والد بولده» الحديث و منها: صحيحة الحلبي عن أبي عبد اللّٰه (عليه السلام)، قال: سألته عن الرجل يقتل ابنه، أ يُقتَل به؟ «قال: لا» و منها: معتبرة إسحاق بن عمّار، عن جعفر، عن أبيه (عليهما السلام): «أنّ عليّاً (عليه السلام) كان يقول: لا يُقتَل والد بولده إذا قتله» الحديث و منها: صحيحة ظريف عن أمير المؤمنين (عليه السلام) قال: و قضى أنّه لا قود لرجل أصابه والده في أمر يعيب عليه فيه فأصابه عيب من قطع و غيره و يكون له الدية، و لا يقاد) و عليه الدية (تدلّ على ذلك مضافاً إلى أنّ دم المسلم لا يذهب هدراً صحيحة ظريف المتقدّمة) و يعزّر (لما تقدّم من ثبوت التعزير لكلّ معصية كبيرة حسبما يراه الحاكم الشرعي و تؤيّد ذلك رواية جابر عن أبي جعفر (عليه السلام) في الرجل يقتل ابنه أو عبده «قال: لا يقتل به، و لكن يضرب ضرباً شديداً و ينفى عن مسقط رأسه»)، و هل يشمل الحكم أب الأب أم لا؟ وجهان، لا يبعد الشمول (على المشهور شهرة عظيمة، و يدلّ على ذلك إطلاق صحيحة حمران و معتبرة إسحاق بن عمّار و صحيحة ظريف المتقدّمات، فإنّ الظاهر شمول كلمة الوالد لأب الأب أيضاً، كما أنّ لفظ الابن يشمل ابن الابن.)»
اصل بحث روشن است که پدر قاتل به خاطر قتل فرزندش قصاص نمی شود. اما چند مساله بود که نیاز به بررسی داشت:
1. آیا این حکم، شامل پدر پدر (جدّ) هم می شود؟ به عبارت دیگر اگر پدربزرگ نوه ی خود را کشت، آیا قصاص می شود یا خیر؟
2. آیا این حکم، شامل مادر هم می شود؟
3. آیا این حکم، شامل پدر مادر هم می شود؟
4. آیا این حکم، شامل مادر بزرگ هم می شود اعم از این که مادر پدر باشد یا مادر مادر؟
بحث در مورد مساله اول تمام شد و به نظر ما حکم پدر و جدّ مثل هم است.
قبل از ورود به مساله دوم، شبهه ای ممکن است مطرح بشود به این که طبق آیه ی «مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَ لٰكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَ كَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَلِيماً» جدّ پدر نیست. چرا که حسنین علیهما السلام در آن زمان موجود بودند و این آیه نازل شده است و نفی أبوت می کند از همه.
اما پاسخ به این شکل است که در آن زمان حسنین علیهما السلام رجل نبوده اند بلکه طفل بودند. چنانچه این کلام را ابن شهرآشوب در متشابه القرآن و مختلفه می فرمایند: « قوله تعالى مٰا كٰانَ مُحَمَّدٌ أَبٰا أَحَدٍ مِنْ رِجٰالِكُمْ استدل بعض النواصب بها على أن الحسن و الحسين لم يكونا ابني النبي ص و هذا باطل لأنهما كانا طفلين و إنما نفى أن يكون أبا الرجال البالغين ثم إنه قد صح بالإجماع و بآية المباهلة- أَبْنٰاءَنٰا وَ أَبْنٰاءَكُمْ الحسن و الحسين و قد أجمع المفسرون أن الآية نزلت في زيد بن حارثة لأنهم كانوا يسمونه زيد بن محمد فبين الله تعالى أن محمدا ليس باب أحد من الرجال» .
اما مساله دوم:
معروف و مشهور بین اصحاب قصاص مادر است به خاطر قتل فرزندش. اما از این میان منسوب به ابن جنید اسکافی است که قائل به عدم قصاص شده است. دأب علماء بر این است که اگر در نظری، تنها مخالف بین اصحاب جناب ابن جنید باشد، کلام او را حمل بر این می کنند که زمانی سنی بوده و از آن ها متاثر بوده است.
اما به نظر ما مادر به خاطر قتل فرزندش، قصاص نمی شود. به جهت اینکه در زبان عربی برخی الفاظ هستند که وضع برای جامع بین مرد و زن شده اند و استعمال آن ها در خصوص مردان هم بلااشکال است ولی مطمئنا اگر بخواهد در خصوص زن استعمال بشود، استعمالی غلط خواهد بود.
نکته دیگر اینکه تعبیر «والد» در برخی از روایت مشعر به علیت است که وجه عدم قصاص در پدر، ولادتی است که به او منتسب است و از او متولد شده است که این در مادر هم وجود دارد بلکه در او شدیدتر و قویتر باشد.